Aşurali Zahiri (1885-1937)
Meşhur eğitimci, büyük dilbilimci (lengüist), sözlükbilimci (leksikografi), yazınbilimci, alim, gazeteci ve tercümandır. Türkistan’daki ceditçilik hareketinin tanınan temsilcilerinden biri olan Aşurali Zahiri 1885 yılında Kokand civarındaki Ayim köyünde doğdu. İlk eğitimini Medalihan medresesinde aldı (1914). Arap ve Fars dillerine hakim olmakla birlikte, Özbek ve Fars –Tacik edebiyatını öğrenmiştir. Her yönden ilim sahibi olan AşuraliZahiri, 1907 yılından itibaren Rus Okulu’nda aynı zamanda da Cedit Okulu’nda Özbek dili ve edebiyatı dersleri vermiştir. 1912-1919 yıllarında ise pedagojik faaliyetlerinin yanında gazeteci olarak da çalışmıştır.Kokan’da «Gayret» adlı özel yayınevi kurmuştur. “Seda-i Fergane” (Fergane Sesi) (1916-21), “Fergane” (1922-28) gazetelerinde edebi görevli olarak çalışmış, ilk dönem basında eğitim konulu makaleler ile faal olarak yer aldı.
1917-1918 yıllarında Türkistan Muhtar Hükümeti’nin kuruluşu AşuraliZahiri’nin faaliyetine yeni bir yön vermiştir. O “El Bayrağı” (Halk Bayrağı) gazetesinde redaktör olarak faaliyet gösterirken muhtariyet fikrinin geniş halk kitlelerine yayılmasına katkıda bulundu.
Zahiri’nin 1917 yılından sonraki faaliyetlerinin temel yönünü eğitimcilik oluşturur. O Kokan’dakiilk Darul Muallimin’in kurucusudur. Çağdaş okullarının eğitimcisi olarak Fergane vilayetinde çok sayıda öğretmen yetiştirdi. Onun kurduğu Darul Muallimin sonradan Pedagoji Meslek Okulu’na dönüştürüldü. 1930 yılında Fergana Devlet Pedagojik Enstitüsü oldu.
O okul öğrencileri için «Turkihrestomatiya”(öğretimde kullanmak amacıyla hazırlanan, çeşitli metinlerden oluşan antolojik okuma kitabı yada antoloji kitabı)ders kitabını hazırladı. (1912).
Özbek dilinde ilk olarak başlangıç sınıfları için «İmla» ders kitabını yazdı (basım, Kazan-1916). Nevai’nin «Muhakemetül – Luğateyn» ve «Vakfiye» eserleri üzerinde metin araştırmaları yaptı. «Muhakemetül – Luğateyn»’i kaligrafi şeklinde yazarak (1916) Kokan’daVayner kütüphanesinde yayımladı (1917). «Vakfiye» yide yayına hazırladı, ama bilinmeyen sebepler yüzünden yayınlamadı. «Rusça-Özbekçe Sözlük» oluşturdu (1925). Çolpan’la beraber «Edebiyat parçaları» antolojisini yayımladı (1926).
Aşurali Zahiri özgürlükçü fikirleri sebebiyle1929 yılının Kasım ayında tutuklanıp, on yıl müddetle hapis cezasına çarptırıldı. Hapis müdettini bitirdikten sonra yine sevdiği meslek olan eğitimcilikle iştigal etmiştir. Mamamfih 1937 yılında yasaklar fırtınası hızlanınca tekrar hapsedilmiş ve aynı yılın 4 Aralık tarihinde kurşuna dizilerek öldürülmüştür.
Aşurali Zahiri’nin kabrinin nerede olduğu bilinmemektedir.
